Φ Ι Λ Η Β Ο Σ Ή Π Ε Ρ Ι Η Δ Ο Ν Η Σ
Στον διάλογο αυτό ο Πλάτων πραγματεύεται το θέμα αν το απόλυτο Αγαθό για τον άνθρωπο ταυτίζεται με την ηδονή ,την απόλαυση ή με τον Νου.
Τα πρόσωπα του διαλόγου είναι:
α) Ο Σωκράτης
β) Ο ΦΙΛΗΒΟΣ ο οποίος υποστηρίζει την άποψη ότι η ηδονή είναι το υπέρτατο αγαθό για όλα τα όντα.
γ)Ο Πρώταρχος ο οποίος και πρωταγωνιστεί στον διάλογο και είναι αυτός με τον οποίο ο Σωκράτης ρητορικώς διαπραγματεύεται το θέμα.
δ) Υπάρχουν και κάποια νεαρά άτομα που ακούν τον διάλογο χωρίς να συμμετέχουν.
Η συζήτηση ξεκινά θέτοντας τις δύο αντίπαλες θέσεις :
α) αν το αγαθό είναι η ηδονή και
β)αν το αγαθό ταυτίζεται με τον νου (το φρονείν και το νοείν)
Σκοπός του διαλόγου είναι να βρεθεί η μέση οδός και να απορριφθούν οι προηγούμενες θέσεις ως ανεπαρκείς.
Ο διάλογος ξεκινά με το ερώτημα “Τι είναι το καλό;”
Ο Φίληβος απαντά η ηδονή , ο Σωκράτης ο νους και η φρόνηση και ο Πρώταρχος με την βοήθεια της διαλεκτικής παραδέχεται ότι μέσα στον νου και την ηδονή εμπεριέχονται πολλά είδη δηλαδή υποδιαιρούνται ως έννοιες. Για να το κατανοήσουμε καλύτερα θα αναφερθούμε στον άνθρωπο ο οποίος βιολογικά αποτελεί ένα όλον αλλά ταυτόχρονα αυτό το όλον αποτελείται και από πολλά μέρη αν δεν υπήρχαν τα μέρη (πνεύμονες ,καρδιά και όλα τα υπόλοιπα όργανα) δεν θα μπορούσε να υπάρχει και το όλον. Έτσι είναι ένα αλλά και πολλά.
Το ίδιο συμβαίνει και με τις γενικές έννοιες της ηδονής και της φρόνησης που αποτελούν συνοπτικές εκφράσεις ,με τις οποίες δηλώνουμε ενότητες που δεν είναι προσιτές στις αισθήσεις αλλά εμφανίζονται με ποικίλες και διαφόρου είδους εκφάνσεις.(π.χ. η ηδονή μπορεί να μην είναι μόνο χαρά αλλά και λύπη ή μπορεί να είναι κάτι ανάμεσα στα δύο). Σύμφωνα με τον Σωκράτη οφείλουμε να αναζητούμε για κάθε πράγμα μία Ιδέα και αφού την βρούμε να αναζητούμε τα είδη της αν υπάρχουν όσα κι αν είναι κι έτσι θα μάθουμε όχι μόνο ότι το ένα είναι πολλά αλλά και πόσα. Η Ιδέα μπορεί να είναι το μοντέλο-πρότυπο για κάτι, χαρακτηρίζεται δε ως Ενάδα ή Μονάδα που μπορεί μέσα της να συμπεριλάβει πλήθος αντικειμένων .Οι Ιδέες δηλαδή εκλαμβάνονται ως Μονάδες από τις οποίες αποτελούνται αριθμοί διαφορετικοί από τους αριθμούς των μαθηματικών που λέγονται “ειδητικοί”.*
Στην συνέχεια θέτουν το θέμα εάν το αγαθό δεν είναι ούτε η ηδονή ούτε η φρόνηση αλλά κάτι μεικτό. Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι κανένα από αυτά δεν μπορεί να ταυτίζεται με το Αγαθό διότι είναι αυτάρκες.
Αν όμως το αγαθό είναι ο μεικτός βίος* και σε αυτόν αξίζει το πρώτο βραβείο η ηδονή και η φρόνηση θα συναγωνισθούν για το δεύτερο και θα κερδίσει όποια από τις δύο είναι πιο κοντά στο Αγαθό.
Ο Πλάτων διαιρεί τα όντα σε τέσσερα οντολογικά γένη:
α)Το απεριόριστο
β)Το πεπερασμένο
γ)Το Μεικτό
δ)Την αιτία της μείξης και της γένεσης
Το απεριόριστο (άπειρον) είναι κάθε όν που βρίσκεται σε διαρκή μεταβολή και μπορεί να δεχτεί χαρακτηρισμούς “περισσότερο και λιγότερο”.
Το πεπερασμένο (πέρας) είναι το σύνολο των όντων που μπορούν να δεχτούν μαθηματικούς καθορισμούς. Εκεί κατατάσσονται οι αριθμητικές και γεωμετρικές σχέσεις ,που εφαρμοζόμενες στα αόριστα ποσά δημιουργούν τον κόσμο.
Το μεικτό δηλαδή η μεικτή και γεννημένη ουσία δημιουργείται με την επενέργεια του ορίου στο άπειρο, δηλαδή με τους μετρικούς εκείνους καθορισμούς που επιβάλει το πέρας στο άπειρο.
Αιτία της μείξεως είναι αυτή που ενεργοποιεί και ρυθμίζει την διαδικασία ανάμειξης του απεριορίστου και του πεπερασμένου, αυτή παράγει και κάθε δημιουργούμενο αντικείμενο.
Όλα αυτά εφαρμόζονται με τον εξής τρόπο:
Ο άριστος βίος κατατάσσεται στο μεικτό γένος διότι αποτελείται από την φρόνηση και την ηδονή.
Η ηδονή κατατάσσεται στο απεριόριστο γένος διότι είναι επιδεκτική αυξομειωτκών διαβαθμήσεων.
Ο νους ανήκει στην κατηγορία της αιτίας διότι με τον νου αναμειγνύονται τόσο τα στοιχεία που αφορούν το ανθρώπινο σώμα όσο και αυτά που αφορούν το σωματικό στοιχείο του σύμπαντος.
Στο σημείο αυτό εξετάζονται τα είδη της ηδονής.
ΣΩΜΑΤΙΚΗ ΗΔΟΝΗ
Η ηδονή πρέπει να συσχετιστεί με την λύπη και ανήκουν στην κατηγορία του μεικτού γένους που αναφέραμε ανωτέρω. Και τα δύο συμβαίνουν στο ανθρώπινο σώμα και πρόκειται για σωματικές εμπειρίες όπως η πείνα, η δίψα, πόνος κ.λ.π. Για να το κατανοήσομε καλύτερα θα αναφέρω το εξής: Η δίψα είναι φθορά και λύπη για το σώμα όταν όμως διοχετεύσομαι σε αυτό νερό τότε αποκαθίσταται η φθορά φεύγει η λύπη και δημιουργείται η απόλαυση. Η επάνοδος αυτή του σώματος στο φυσιολογικό είναι ηδονή.
ΨΥΧΙΚΗ ΗΔΟΝΗ
Απέναντι στις σωματικές ηδονές και λύπες διακρίνονται ως ιδιαίτερο είδος εκείνες που δεν προκαλούνται από σωματική διαταραχή και επανόρθωση αλλά από προσδοκία ηδονών και λυπών που αναμένονται να πραγματοποιηθούν στο μέλλον και έχουν έδρα την ψυχή. Δηλ. το συναίσθημα της αναμονής πριν από ευχάριστα πράγματα είναι όμορφο και εμπνέει θάρρος, ενώ εκείνο πριν από λυπηρά γεγονότα είναι φοβερό και επώδυνο. Το είδος αυτό προκύπτει καθαρά από την προσδοκία της ψυχής ,χωρίς την επέμβαση του σώματος.
ΦΡΟΝΗΣΗ
Υπάρχει όμως και μια τρίτη κατάσταση που δεν προκαλεί ούτε ηδονή ούτε λύπη. Είναι η κατάσταση της φρονήσεως που αποκλείει τα συναισθήματα χαράς και λύπης και ταιριάζει περισσότερο στους Θεούς.
Καθώς προχωρά ο διάλογος ασχολούνται οι ομιλητές με την ανάλυση των ψυχολογικών φαινομένων της αίσθησης ,της μνήμης και της επιθυμίας.
ΑΙΣΘΗΣΗ: ονομάζομαι την κίνηση που συμβαίνει από κοινού στο σώμα και την ψυχή.
ΜΝΗΜΗ: ονομάζομαι την διατήρηση και διαφύλαξη της αίσθησης από την ψυχή.
ΕΠΙΘΥΜΙΑ :είναι φαινόμενο ψυχικό υποκινείται από το αίσθημα της έλλειψης που ανασύρει την ανάμνηση της πλήρωσης.
Στο σημείο αυτό του διαλόγου θα τεθεί το σημαντικό ερώτημα σχετικά με την ύπαρξη αληθινών, ψευδών ηδονών και πόνων μεταξύ δηλαδή του πραγματικού και φαινομενικού . Οι ηδονές και οι λύπες μπορούν να είναι ψευδείς όταν υπάρχουν αντιθετικά συναισθήματα γιατί επέρχεται σύγχυση οπότε διαταράσσεται η γνησιότητα και η αλήθεια τους.
Εντοπίζουμε τρία είδη μεικτών ηδονών:
α)οι ανάμεικτες με λύπη σωματικές ηδονές ,που προέρχονται από νοσηρή σωματική κατάσταση
β)οι ανάμεικτες με λύπη ηδονές που είναι κατά το ήμισυ σωματικές και κατά το ήμισυ ψυχικές
γ)οι ανάμεικτες με λύπη ηδονές που είναι καθαρά ψυχικής φύσεως, όπως είναι αυτές που δημιουργούνται από τις θεατρικές παραστάσεις.
ΚΑΘΑΡΗ ΗΔΟΝΗ
Η πιο καθαρή ηδονή είναι εκείνη που προκύπτει από την απόκτηση γνώσης.
ΗΔΟΝΗ ΤΟΥ ”ΓΙΓΝΕΣΘΑΙ” ΚΑΙ ΤΟΥ “ΕΙΝΑΙ”
Το ”γίγνεσθαι ” ανήκει στην γένεση το “είναι” στο Αγαθό. Το “γίγνεσθαι” όμως είναι πάντα το μέσο που εξυπηρετεί το σκοπό ,το “είναι”. Επειδή ο σκοπός υπερέχει πάντοτε από το μέσο και αφού η ηδονή ανήκει στο φαινόμενο της διαδικασίας γένεσης, δεν μπορεί να μετέχει και στο “είναι” το οποίο προσιδιάζει το χαρακτηριστικό του Αγαθού. Άλλωστε αφού η ηδονή μετέχει στη γένεση ,μετέχει και στη φθορά και στον θάνατο ,άρα είναι αδύνατο να μετέχει στο Αγαθό.
Στην συνέχεια θα εξεταστεί το θέμα της φρόνησης.
Επειδή η φρόνηση εκδηλώνεται δια μέσου των επιστημών θα αναζητήσουμε τα είδη αυτών.
α) ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΕΣ ή ΧΕΙΡΟΝΑΚΤΕΙΚΕΣ
Ασχολούνται με την κατασκευή αντικειμένων και την εκμάθηση τεχνών και στηρίζονται στην εμπειρία.
β)ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΕΣ
Ασχολούνται με τους αριθμούς ,τις μετρήσεις και το ζύγισμα
γ)ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ
Οι θεωρητικές αφορούν τους φιλοσόφους και οι πρακτικές χρησιμοποιούνται από τους περισσότερους ανθρώπους για πρακτικά θέματα της ζωής τους.
δ) ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ
Είναι το θεμέλιο όλων των ακριβολογικών επιστημών
ε) Η ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ
Που τοποθετείται στην ανώτερη βαθμίδα όλων των επιστημών.
ΑΡΙΣΤΟΣ ΜΕΙΚΤΟΣ ΒΙΟΣ
Συστατικά του πρέπει να είναι:
α)Η διαλεκτική και οι ακριβολογικές επιστήμες αλλά και η γνώση των τεχνολογικών εμπειρικών μαθήσεων που εξυπηρετούν τις ανάγκες της ζωής.
β)Η αμιγής ηδονή αλλά και κάποιες κατώτερες σχετιζόμενες με την υγεία και την σωφροσύνη
γ) Η αλήθεια και η οντολογική πραγματικότητα
Η αιτία που κάνει αυτό το μείγμα προσφιλές είναι το μέτρο και η συμμετρία που παραπέμπουν στην έννοια του κάλλους.
Καθώς ο διάλογος πλησιάζει στο τέλος του επανέρχεται το ερώτημα αν η ηδονή ή η φρόνηση είναι συγγενέστερη με το Αγαθό.
Και οι δύο έννοιες εξετάζονται σε σχέση με τη συμμετρία ,την αλήθεια και το κάλλος και διαπιστώνεται ότι η φρόνηση έχει απόλυτη συγγένεια και με τα τρία.
Κατόπιν τούτου προκύπτουν οι παρακάτω οντολογικές βαθμίδες.
1)ΤΟ ΜΕΤΡΟ (ούτε η υπερβολή αλλά ούτε και η έλλειψη),η συμμετρία, το αρμόζον
2)ΤΟ ΣΥΜΜΕΤΡΟ το ωραίο, το ολοκληρωμένο, το τέλειο, το αυτάρκες
3)Ο ΝΟΥΣ ΚΑΙ Η ΦΡΟΝΗΣΗ
4)ΟΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΓΝΩΣΕΙΣ, ΟΙ ΤΕΧΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΩΣΤΕΣ ΓΝΩΜΕΣ αυτά ανήκουν στην ψυχή
5)ΟΙ ΑΜΙΓΕΙΣ ΚΑΙ ΚΑΘΑΡΕΣ ΗΔΟΝΕΣ απαλλαγμένες από λύπη οι καθαρές ηδονές της ψυχής που ακολουθούν άλλες τις γνώσεις και άλλες τις αισθήσεις.
Συμπέρασμα του διαλόγου είναι ότι ούτε η ηδονή ούτε η φρόνηση είναι αγαθό εφ’ όσον δεν έχουν αυτάρκεια και τελειότητα.
Ο Νους κατέχει την τρίτη θέση ως προς την προσέγγιση προς το Αγαθόν.
Η ηδονή τοποθετείται στην πέμπτη θέση.
*Ειδητικός αριθμός: είναι ο δυνάμενος να παρασταθεί γεωμετρικά.
*Μεικτός βίος : Ανάμεσα στην ηδονή και την φρόνηση επικρατεί ο Νους.
Αποσπάσματα από τον διάλογο Φίληβο ή Περί ηδονής
Εκδόσεις Κάκτος
ΜΕΛΙΡΡΥΤΗ-ΣΕΜΕΛΗ ΝΤΙΜΟΥ
