ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΟΜΗΡΙΣΤΟΥ ΦΙΛΟΛΟΓΟΥ
ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ του Θεσσαλονικέως.
ΣΤΗΝ ΙΛΙΑΔΑ
ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΑΠΟΔΟΣΗ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ
Ευκλείδη Λιθοξόου
Και σε όσα αφορούν για τις παλαιές Ομηρικές παραδόσεις για την συμπαντική αντίληψη αναφέρονται αυτά.
Ο Ζεύς
είναι ο λόγος (η λογική αιτία) που διέπει τα πάντα, δηλαδή η ηγεμονεύουσα αρχή του κόσμου, που είναι και η αιτία της ζωής. Γι αυτό και υπάρχει στον ουρανό μια αναλλοίωτη σταθερή κατάσταση, την οποία αντιλαμβάνονται πολλοί σαν πρόνοια
γιατί έχει καταγραμμένα και τα μελλούμενα. Ο Ζεύς μπορεί να γίνει ακόμη νοητός
σαν τον αέρα που καλύπτει την γη, και λάμπει από την γη μέχρι τα νέφη αλλά και πέρα από αυτά, που ο Όμηρος ονομάζει ουρανό και εκτείνεται μέχρι τους πλανήτες,
γι αυτό και ονομάζει τα νέφη πύλες.
Ο Ποσειδών
δε είναι η αιτία της συνοχής της θάλασσας που απορροφά τα νερά των ποταμών και των λοιπών υδάτων, τα οποία εξατμίζονται από την θάλασσα και προκαλούνται οι βροχές που με την σειρά τους απορροφούν οι ποταμοί. Γι αυτό και οι Αττικοί τον μήνα των χειμερινών τροπών τον ονομάζουν Ποσειδεῶνα, όπως λέει και ο Ανακρέων «σε μας καθιέρωσε ο Αναρροφητής , τα σύννεφα να βαραίνουν με ύδωρ, και να επέρχονται βαρείς χειμώνες». Και αυτός είναι ο Ποσειδώνας.
Ο Αϊδωνεύς και Άϊδης
είναι το ρευστό πού υπάρχει κάτω από την γη, που ρέει και πνέει και αυτό όπως και ο κανονικός αέρας. Και δεν συνυπάρχει μόνον στις ψυχές, λένε, αλλά συντελεί στην ωρίμανση των καρπών, διότι από αυτόν προέρχονται η ζωή και η ανάσα, που εποπτεύει η ζωοδότρα Δήμητρα. Γι αυτό και λέγεται καταχθόνιος Ζευς. Λέγεται ακόμη και Άϊδης από το μη οράσθαι, δηλαδή καταργεί την όραση, οπότε και εξαφανίζει αυτούς που πάνε κάτω από την γη.
Και έτσι διαμοιράζονται οι κληρονομιές των τριών υιών του Κρόνου. Η δε Γη είναι κοινή για όλους και ο Όλυμπος πάνω από αυτήν εξασφαλίζει να μην είναι διαχωρισμένα τα πράγματα και απομονωμένα ώστε κανένα στοιχείο να παραμένει απομονωμένο. Σε αυτό είναι αρμόδιος και ο Ποσειδώνας που εποπτεύει το ύδωρ που διεισδύει στα άδυτα κοιλώματα, από τα οποία λένε προκαλεί τους σεισμούς. Και έτσι πρέπει να είναι, διότι το ύδωρ βαραίνει εκεί που εισχωρεί και συμπιέζει με υδραυλική πίεση, όπως κάποιος θα μπορούσε να πει ότι ο Ποσειδών έρποντας επί της γης που την ενοποιεί και την συμπιέζει αγκαλιάζοντάς την. Αλλά και ο θείος άνεμος επιδρά στην γη. Διότι και οι βολές του αέρος που ξεσπούν στην γη και καταλήγουν στο υπέδαφος (κάθετα ρεύματα), όπως φαίνεται εκεί ηρεμούν.
Τα υπόγεια ρεύματα, τα ήρεμα αλλά και τα βίαια από τα οποία προκύπτουν και όσα
ξεπηδούν στην επιφάνεια. Και αυτά δεν είναι άσχετα με τον Δία εξ αιτίας της γης. Γιατί εάν κάτι προέρχεται από το πυρ της γης που ελλοχεύει στα έγκατά της σε πολλά μέρη, αυτό είναι που θερμαίνει τα υπόγεια ύδατα. Και αυτό το φαινόμενο είναι όμοιο
σε πολλά μέρη της γης, αλλά κοινός τόπος τους είναι ο Όλυμπος. Και εδώ είναι η
αυτά που αποκαλύπτει ο μύθος (του Ομήρου) ότι η γη είναι κοινός τόπος όπως και
ο Όλυμπος όπως ελέχθη ήδη. Διότι και αυτός είναι συνυφασμένος με την γη αλλά
αποτελεί την κατοικία των θεών.
……………………………………………………………………………………………………….
ΤΟ ΑΡΧΑΊΟ ΚΕΊΜΕΝΟ
Περὶ δὲ τῆς Ὁμήρῳ δοκούσης ἐνταῦθα τοῦ παντὸς διανομῆς φασιν οἱ παλαιοὶ τοιαῦτα.
Ζεὺς
μέν ἐστιν ὁ διοικῶν τὰ πάντα λόγος ἢ τὸ ἡγεμονικὸν τοῦ κόσμου, παρὰ
τὸ ζῆν. τοῦ ζῆν γὰρ αὐτοὺς αἴτιος. ἔλαχε δὲ τὰ ἄνω διὰ τὸ ὡσαύτως ἀεὶ ἔχον
τῆς τῶν οὐρανίων διατάξεως, ἔνθα καὶ τὸν τῆς προνοίας εἱρμὸν περιγράφουσί
τινες. Ἢ Ζεὺς καὶ ἄλλως πᾶς ὁ ὑπὲρ γῆς ἀήρ, ὅ τε φωτιζόμενος ἀπὸ γῆς
ἕως νεφῶν καὶ ὁ ὑπὲρ τὰ νέφη, ὃν καὶ οὐρανὸν ὀνομάζει, ὁ ἄχρι τῆς ζώνης
τῶν πλανήτων, οὗ καὶ πύλας τὰ νέφη ἐν ἄλλοις εἶπεν ὁ ποιητής.
πᾶς δὴ ὁ τοιοῦτος ἀὴρ Διῒ ἔλαχε διὰ τὸ αἰθέριον ἔξαρμα. καὶ τοιοῦτος μὲν ὡς
ἐν ὀλίγῳ εἰπεῖν ὁ Ζεύς.
Ποσειδῶν
δὲ τὸ συνέχον αἴτιον τὴν θάλασσαν, ἐπεὶ
πόσεως αἴτιος διὰ τοὺς ποταμοὺς καὶ τὰ λοιπὰ ὕδατα, ἃ ἐκ θαλάσσης διηθού-
μενα ἐκρέουσιν, ἀφ’ ἧς καὶ οἱ ὑετοὶ πότιμοι καὶ αὐτοὶ ὄντες ἄναμμα ἔχουσι.
διὸ καὶ οἱ Ἀττικοὶ τὸν περὶ χειμερίους τροπὰς μῆνα Ποσειδεῶνα καλοῦσιν,
ὡς Ἀνακρέων «μεὶς μὲν δὴ Ποσειδηΐων ἕστηκε, νεφέλαι δ’ ὕδατι βαρύνονται,
ἄγριοι δὲ χειμῶνες παταγοῦσι». 3.719.10 καὶ τοιοῦτος μὲν καὶ ὁ Ποσειδῶν.
Ἀϊδωνεὺς δὲ καὶ Ἀΐδης
ὁ ὑπὸ γῆν λέγεται ἀήρ, παρὰ τὸ ἄω, τὸ πνέω, καὶ αὐτός, καθὰ
καὶ ὁ ἁπλῶς ἀήρ. οὐ γὰρ μόνον ψυχάς, φασί, συνέχει, αἵ εἰσι πνεύματα, ἀλλὰ
καὶ καρποῖς αἴτιός ἐστιν αὐξήσεως, ἀφ’ ὧν τὸ ζῆν καὶ τὸ ἀναπνεῖν, οὗ ἐμφαντικὴ
καὶ ἡ ὄμπνια Δημήτηρ. διὸ καὶ Ζεὺς λέγεται καταχθόνιος. Ἢ καὶ ἄλλως, Ἀΐδης ὀνομάζεται παρὰ τὸ μὴ ὁρᾶσθαι, ὃν οὐκ ἔστιν ἰδεῖν, ἢ καὶ διὰ τὸ ἀφανεῖς ποιεῖν τοὺς ὑπὸ γῆν γενομένους.
Καὶ τοιοῦτοι μὲν οἱ κατ’ ἰδίαν κλῆροι τοῖς τρισὶ Κρονίδαις. Ἡ δὲ γῆ κοινὴ πάντων καὶ ὁ περὶ αὐτὴν ὀρεινὸς Ὄλυμπος διὰ τὸ μὴ ἄκρατον αὐτὰ καθ’ αὑτὰ ἔχειν τὸ εἶναι μηδὲ τοῖς λοιποῖς στοιχείοις ἀνεπίμικτον.
Ἔστι γὰρ ἐν αὐτῇ κλῆρος καὶ τῷ Ποσειδῶνι διὰ τὸ ἔχειν ὕδωρ ἐν κοιλίαις ἀχανέσιν, ἐξ ὧν καὶ σείεσθαί φασιν αὐτήν. διὸ καὶ τὸν Ποσειδῶνα γακίναν καὶ ἐννοσίγαιον καὶ ἐνοσίχθονα λέγεσθαι. μᾶλλον μὲν οὖν, διότι τὸ ὕδωρ αὐτῇ ἐμπεριέχεται, ᾗ καὶ συνεσφαίρωται, καὶ διότι δὲ ὑγρῷ συνέχεται, ὅθεν καὶ Ποσειδῶν γαιήοχος, ὡς ἄν τις εἴποι, συνεκτικὸς γῆς, γῆν συνέχων. ἀλλὰ δὴ καὶ τῷ Διῒ ἀέρι μέτεστι τῆς γῆς. αἵ τε γὰρ ἐξ ἀέρος βολαὶ ἐπὶ γῆν ἀφίενται, καὶ ἀὴρ δέ ἐστιν ὑπ’ αὐτῇ, ὡς δηλοῖ τά τε ἄλλα ἠρεμαῖα.
ὑπόγεια πνεύματα, ναὶ μὴν καὶ τὰ βίαια, ἐν οἷς καὶ τὰ τυφωνικά*. καὶ αἰθὴρ
δὲ Ζεὺς οὐκ ἀπόκληρός ἐστι τῆς γῆς. ἔχει γάρ τι καὶ πυρὸς ἡ γῆ, ὃ πολὺ πολλα-
χοῦ ὑποσμύχεται κατ’ αὐτήν, καὶ τοῦτο τὰ θερμὰ ἐκφαίνουσιν ὕδατα. Καὶ
οὕτω μὲν κοινὴ πάντων ἡ γῆ, δι’ αὐτὴν δὲ κοινὸς καὶ τὸ ὄρος, ὁ Ὄλυμπος,
ὡς ἐρρέθη. συναφὴς γάρ ἐστι καὶ αὐτὸς τῇ γῇ, καὶ οἰκητήριον πάντων θεῶν
κατὰ τὸν μῦθον.
Eustathius Philol., Scr. Eccl., Commentarii ad Homeri Iliadem
Volume 3, page 718, line 20
ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
ΛΕΞΙΚΟ ΗΣΥΧΙΟΥ
*τυφών· ὁ μέγας ἄνεμος· τινὲς τὰ ἐκ τῆς ἀναθυμιάσεως
Αυτά που λέμε «αρτεσιανά».
Γαία νοείται στην αρχαία Ελληνική η στερεά ύλη.
γαῖα· ἡ κόνις (Aesch. Sept. 735).
Στον Αισχύλο και τα αιωρούμενα στερεά.
Ο πλανήτης ονομάζεται Χθόνα. Γι αυτό και ο νοητός πλανήτης των Πυθαγορείων
πίσω από τον Ήλιο ονομαζόταν «Αντιχθόνα».
Έτσι η Γαία εκτείνεται στα πέρατα όπου υπάρχουν πλανήτες. Όλυμπος νοείται
η λεπτότατη ύλη (αιθήρ) που καλύπτει τα διαστήματα, τα οποία οι Χαλδαίοι
ονομάζουν κενά. Η ύλη κινείται από την ζωτικότητα του αιθέρα (Ήρα η
δέσποινα του αιθερικού κόσμου) που ερωτεύεται και γονιμοποιεί ο Ζεύς
(ιερογαμία). Από την βαρύτερη ύλη γεννώνται οι χθόνιες οντότητες.
ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑ – ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
Οι Χαλδαίοι δίδασκαν ότι η ύλη αποτελείται από άπειρα απειροελάχιστα σωματίδια
(άτομα) τα οποία κινούνται στο κενό συνθέτοντας και διαλύοντας τις μορφές.
Για τις κατασκευές και τις καταστροφές αυτές αρμόδιοι για τους Μάγους ήταν
οι θεοί Άχουρα Μάζντα και Αριμάν.
Ορισμένοι γνωστοί φιλόσοφοι της Ιωνίας είχαν υιοθετήσει τις δοξασίες των
Χαλδαίων και των Μάγων, αλλά κάνει τις διευκρινήσεις επάνω σε αυτά τα
θέματα ο Αριστοτέλης στο «Περί γενέσεως και φθοράς». Εκεί και ο φιλόσοφος απορρίπτει και την χαλδαϊκή έννοια του κενού, ως «μη ον».
Επίσης στα «Μετά τα Φυσικά» απορρίπτει τον Ίππωνα που αν και παραπλήσιος
του Θαλή δεν δεχόταν την Ομηρικές αρχές του τελευταίου και τις Ορφικές
του Φερεκύδη που συμφωνούσαν επίσης με τον Επιμενίδη τον Κρητικό.
Ο Πλάτων για τους παραπάνω λόγους αποφεύγει την αναφορά στους Λεύκιππο
και Δημόκριτο. Λέγεται μάλιστα ότι όταν ήταν νέος προσπάθησε να συγκεντρώσει και να κάψει τα βιβλία του Δημοκρίτου στην αγορά των Αθηνών. Τον απέτρεψαν
δύο σεβάσμιοι Πυθαγόρειοι που του είπαν ότι είχε πουλήσει πολλά στην Ιωνία
και την Θράκη (επικράτεια τότε των Περσών) και θα χάσει το δίκιο του.
