Το παρόν άρθρο μπορεί ήδη εκ του τίτλου να φανεί σε πολλούς παράδοξο πριν όμως βγάλετε γρήγορα συμπεράσματα καλό θα ήταν να ακολουθήσετε την συλλογιστική των γεγραμμένων μας και θα δείτε ότι δεν είναι ακριβώς παράδοξο. Πολλοί μελετητές έγκριτοι του Διονύσου ειδικά στις πρώιμες μορφές του το αναφέρουν, αλώστε, και σε εμάς κατά τις πρώτες αναγνώσεις των ακαδημαικών κειμένων για την αρχέγονη λατρεία του Διονύσου προξένησε ιδιαίτερη εντύπωση για την σχέση του Θεού με τον ποτό του Ζύθου. 

Πριν την εποχή που ο Παντοδύναμος Δίας αποφάσισε να στείλει να γεννηθεί στην γη o  υιός του, ο  Διόνυσος,  ο  κομιστής του Οίνου, μετά από παράκληση του Αιώνα, επιδιώκοντας με τον ερχομό του Θεού να απαλλάξει το γένος των ανθρώπων από τα βάσανα του ένσαρκου βίου, πριν λοιπόν την οινική λεγόμενη εποχή υπήρξαν, όπως θα δούμε, κατά την ανάπτυξη του άρθρου, και κατώτερα επίπεδα του ιδίου του Θεού που έφεραν άλλα προσωνύμια. Επίσης κατά την εποχή αυτή το πολύπαθο γένος των θνητών ανθρώπων δεν έκανε χρήση κατά τις τελετουργίες μονάχα διαφορετικά ονόματα αλλά ο Θεός ήταν και κομιστής ενός άλλου ποτού το οποίο και αυτό με την σειρά του ελάφρυνε με την πόση του τος κόπους και τα βάσανα της θνητότητος.

Ας ξεκινήσουμε λοιπόν την αναζήτηση αυτή με το όνομα Βρόμιος  το οποίο εκφωνείται  με αυτό τον μυστηριακό ήχο το οποίο προσωνύμιο δεν απαντάται διόλου στον Όμηρο αλλά ούτε και στον Σοφοκλή ενώ ο Πίνδαρος και ο Αισχύλος το αναφέρουν ο Ευριπίδης όμως το χρησιμοποιεί κατά κόρον. Ο τρόπος που το χρησιμοποιούν οι ποιητές δείχνει καθαρά ότι συνδέουν το προσωνύμιο με το ρήμα βρέμω, που σημαίνει προκαλώ θορυβώδη ήχο. Ο Πίνδαρος σε ένα απόσπασμα του διθυράμβου λέει: τον Βρόμιον τον Εριβόαν τε καλέομεν  (Πίνδα.αποσπ.45). Ας σημειωθεί ότι απευθύνεται στον Κάδμιο Διόνυσο που μερικές φορές υπάρχει σαφή συσχέτιση με την βροντή. Στις Βάκχες του Ευριπίδη παρουσιάζετε έως κάποιο βαθμό Θεός του κεραυνού και κεραυνογεννημένος, Θεός μυστηριωδών φωνών-εκκωφαντικών ήχων.

 Ο Στράβωνας μας διέσωσε δύο αποσπάσματα από τους χαμένους Ηδωνούς του Αισχύλου (Στραβων .βιβλιο 10.σελιδα 420) που τον παρουσιάζει Κύριο μιας περίεργης ενθουσιώδους τελετουργίας η οποία επιτελείται συνοδεία εκστατικής μυστηριακής μουσικής .Όλα αυτά και ακόμα περισότερα, που δεν θα αναφέρουμε διεξοδικά στο παρόν κείμενο ίσως συντέλεσαν να γίνει ο Βρόμιος Θεός των ήχων τις βροντής και των φωνών.

Παρόλα αυτά ίσως υπάρχει και μια άλλη εκδοχή που εστιάζει το παρόν άρθρο ήδη εκ του τίτλου, πιο απλούστερη, λιγότερο ποιητική και φυσικά σχετικώς άγνωστη.

Υπάρχει μια λοιπόν μία μαρτυρία του Αυτοκράτορα Ιουλιανού που κατά την εκστρατεία του στον βορρά είδε και αναμφίβολα δοκίμασε με ενδοιασμό αρχικώς ένα κρασί φτιαγμένο όχι από σταφύλια αλλά από κριθάρι.  Κατά την συνήθεια της εποχής του έγραψε ένα επίγραμμα που έλεγε:

Εις οίνον από κριθάρι Ποιος και από που είσαι Διόνυσε; Γιατί, μα τον αληθινό Βάκχο ,δεν σε γνωρίζω, το υιό του Δία γνωρίζω μόνο. Εκείνος ευωδιάζει νέκταρ, συ μυρίζεις τράγο και ζειά, οι Κέλτες σου από την ελλείψει σταφυλιών σε φτιάχνουν από στάχυα. Καλύτερα να σε ονομάσουν Δημήτριο, όχι Διόνυσο, μάλλον είσαι πυρογενής και βρόμος όχι Βρόμιος.

Ο Ιουλιανός κάνει τέσσερα ωραία λογοπαίγνια, βρόμος-βρώμη και Βρόμιος-βροντόηχος, ο πυρογενής-ο φτιαγμένος από σιτάρι(πύρο) και τράγος-κατώτερο είδος δημητριακού. Και τα τέσσερα έχουν το ίδιο ουσιαστικό περιεχόμενο, υπάρχει ένας Διόνυσος που δεν είναι του ουρανού αλλά της γης. Ο αυτοκράτορας προτείνει την απλή αλλά διαφωτιστική αλήθεια ότι το όνομα Βρόμιος μας οδηγεί σε ένα Θεό γεννημένο όχι από την αστραπή και τον κεραυνό, αλλά από ένα ποτό φτιαγμένο από βρόμο (βρώμη).

Ο Βρόμιος είναι Δημήτριος, υιός της Θεάς Δήμητρας, προτού να γίνει Θεός της αμπέλου και υιός της Σεμέλης. Πιθανότητα αυτής της απλής προέλευσης του ονόματος Βρόμιος αυξάνεται, όταν λάβουμε υπόψη ένα άλλο επίθετο του Θεού. Στον Παιάνα του Διονύσου που ανακαλύφθηκε στους Δελφούς,που απαντάται το όνομα Βραίτης. Ο ύμνος αρχίζει με μια σειρά λατρευτικών επιθέτων:

 Έλα Διθύραμβε, Βάκχε, έλα Έυιε, Κύριε του Θυρσού ,Βραϊτά, έλα, Βρόμιε,έλα,και εαρινές ερχόμενος φέρε ιερές ώρες.

 Πουθενά αλλού δεν συναντάμε το όνομα Βραίτης αλλα σε αυτόν τον ο ύμνο ,ως μια αληθινή τελετουργική σύνθεση επιγραμμένη και αναρτημένη στους Δελφούς. Το Βραίτης έχει ερμηνευθεί ως Αυτός που χτυπά και συντριβεί. Λαμβάνοντας υπόψη το Βρόμιος μπορούμε να υποθέσουμε ότι το προσωνύμιο συνδέεται με την ύστερη λατινική λέξη braisum, η οποία σημαίνει σιτάρι προετοιμασμένο για την παράγωγη της μπίρας. Το Βραίτης δηλαδή πιθανότατα να είναι  όπως και το το Βρόμιος ένα όνομα που προέρχεται από ένα ποτό (μπίρα)φτιαγμένο από δημητριακά.

Μια εξέταση επίσης του ονόματος Σαβάζιος οδηγεί σε περισσότερα ικανοποιητικά αποτελέσματα. Το όνομα Σαβάζιος ακούγεται περισσότερο ξένο από το Διόνυσος,ακόμη και από το Βρόμιος. Ο Σαβάζιος ποτέ δεν έγινε δεκτός ούτε καν στα περίχωρα του Ολύμπου. Την εποχή του Δημοσθένη (Δημ.περι στεφάνου.313) οι οπαδοί του Διονύσου, θεωρούσαν τις τελετές του ξένες, εξοργιστικές και ανυπόληπτες.  Φαίνεται ότι ο Σαβάζιος θεωρείτο πάντα περισσότερο πρωτόγονος και άγριος από το Διόνυσο. Μια σημαντική αναφορά συναντάμε για τον Σαβάζιο στις Σφήγκες του Αριστοφάνη. Οι δύο σκλάβοι, ο Σωσίας και ο Ξανθίας, προσέχουν τον κύριο τους, το Βδελυκλέωνα.Γνωρίζουν ότι είναι ένα τέρας και πρέπει να μείνουν ξύπνιοι.

 ΞΑΝ. Ξέρω, μα λαχταρώ μια στάλα να ξεγνοιάσω.

ΣΩΣ. Δοκίμασε την τύχη σου· ύπνου γλύκα και στα δικά μου χύνεται τα μάτια. Μετανίζουν και οι δύο από τη νύστα.

ΞΑΝ., ξανανοίγοντας τα μάτια του. Σε πιάνει τρέλα ή ζάλη Κορυβάντων;

ΣΩΣ. Όχι· ύπνος που ο Σαβάζιος μου τον στέλνει.

ΞΑΝ. Τον ίδιο θεό κι οι δυο μας προσκυνούμε· και στα δικά μου βλέφαρα ένας ύπνος χίμηξε μετανίτης, όμοιος Μήδος.

 Σε αυτό το σημείο είναι ξεκάθαρο ότι ο Σαβάζιος δεν είναι Θεός τόσο της έκτασης και των οργίων όσο του υποχρεωτικού και ακατανίκητου ύπνου. Αυτό συμβαίνει διότι οι θίασοι του Σαβάζιου γύρναγαν στους δρόμους στεφανωμένοι με μάραθο και λεύκες, και χειρονομούσαν με μεγάλα κόκκινα φίδια και λογικά έκαναν σπονδές στον Θεό, με ένα πρωτόγονο ποτό (μπίρα),και μεταλάμβαναν από αυτό, φωνάζοντας Ευοί Σαβοί. Το ποτό αυτό ήταν φτιαγμένο από κριθάρι ή σιτάρι, το ποτό αυτό το συναντάμε στη αρχαία Ιλλυρία με το όνομα sabaia,στην Δαλματία και την Παννονία με το όνομα sabaium. Το πότο αυτό όπως και η ονομασία του ίσως διαδόθηκε από τα θρακοφρυγικά φύλλα. Ο Σαβάζιος ο Θεός της μπίρας, που φέρνει μάλλον ύπνο παρά έμπνευση. Η ίσως και δια μέσω του ύπνου αυτού να έφερνε και Ιερά Ενύπνια

 Στην Κρήτη μέχρι και τον 4ο αιώνα μ.Χ. έχουμε την λατρεία του Ζαγρέα. Τα αρχαία ετυμολογικά λεξικά στο όνομα Ζαγρεύς δίνουν την ερμηνεία ο πάνυ αγρεύων ή μεγάλως αγρεύων , δηλαδή ο μεγάλος κυνηγός . Ήταν γνωστός σαν ο χθόνιος Διόνυσος. Σίγουρα και εδώ υπάρχει και μια άλλη εκδοχή, πιο απλούστερη. Κατά τις μυστηριακές τελετουργίες οι λάτρεις του Ζαγρέως ανέβαιναν στα βουνά σε κατάσταση ιερής μανίας και με ζωηρή μουσική έτρωγαν ένα ταύρο, και έκαναν σπονδές και μεταλάμβαναν από ένα ποτό που συμβόλιζε το αίμα του Ζαγρέα που ήταν φτιαγμένο από την ζύμωση χτυπημένων σπορών ζέας. Αυτο μας δίνει την δυνατότητα να φανταστούμε μια άλλη εκδοχή της ετυμολογίας του ονοματος, Ζεα-αγρεύων ή ζεία -αγρεών, δηλαδή ο κυνηγός της ζέας ή ζείας, που ύστερα από παραφθορά του ονόματος έγινε Ζαγρεύς. Η μαρτυρία του Ζαγρεύς προστίθεται τώρα σε εκείνη του Σαβάζιου, του Βρόμιου και του Βραίτη. Ξεχωριστά η υποθετική ετυμολογία του κάθε ονόματος ίσως να μην είναι πολύ πειστική, αλλά, η συλλογική δύναμη των τεσσάρων μαζί προσφέρουν μαρτυρίες που μοιάζουν αδιαμφισβήτητες. Και μας απομένει η εποχή της υπόσχεσης του Διός να γεννηθεί ο υιός του στην γη, ο Λυτρωτής των ανθρώπινων πόνων και βασάνων, ο κομιστής του Οίνου. Για να το θέσουμε θεολογικά η λατρεία του Βρόμιου, Βραίτη, Ζαγρέα και του Σαβάζιου ωχριά μπροστά στην Επιφάνεια του Διόνυσου. Ο Σαβάζιος ξεχνιέται σχεδόν ολοκληρωτικά, ένας ξένος που ποτέ δεν εγκλιματίστηκε. Ο Βρόμιος μεταμορφώνεται και γίνεται αγνώριστος στο παλιό όνομα δίνεται νέα σημασία, νέα ετυμολογία. Ο Ζαγρεύς γίνεται ο διασπαραγμένος Θεός που από λείψανα του αναγεννιέται ο εξευγενισμένος Διόνυσος. Ακολούθως ξεχάστηκε και η πόσις του ποτού αυτού ενώ επικράτησε αυτή του οίνου. Ενός ποτού που αγαπήθηκε πολλούς αιώνες αργότερα μετά ξανά από του Έλληνες όπως το βλέπουμε και στην σημερινή εποχή μιας και εξαιρετικές παραγωγές τοπικού  Ζύθου ξεφυτρώνουν παντού διακρινόμενες μάλιστα παγκοσμίως για την ποιότητά τους  λες και η  τελετουργική αυτή μνήμη, τελικώς,  να μην ξεχάστηκε ποτέ!

 

Συντάκτης

Πρωταγόρας Α. Ξένος

Επεξεργασία

Παρμενίδης Ιω. Μπουσίου

Share