Άρθρο του Ηλία Σταματιάδη το οποίο και πρωτοδημοσιεύθηκε στο Περιοδικό Φιλοσοφείν
Ο Πλάτων ο πρώτος που περισσότερο από τον καθένα συνένωσε όλα τα μέρη της φιλοσοφίας, τα οποία έως τώρα ήσαν διαιρεμένα και σκορπισμένα σαν τα μέλη του Πενθέα, όπως είπε κάποιος, και πως έκανε τη φιλοσοφία ένα σώμα, ένα ζωντανό σύνολο. (Ευσέβιος, Ευαγγελική προπαρασκευή, Απ 1,2,2)
Για την ζωή και το έργο του Αττικού έχουν διασωθεί ελαχιστότατες πληροφορίες, για την ακρίβεια, οι συγγραφείς που αναφέρουν σχετικά εκτενή βιογραφικά και φιλοσοφικά στοιχεία είναι ο Ευσέβιος Καισαρείας και ο Πρόκλος. Ο Αττικός κατατάσσεται στον πλατωνισμό του 2ου μ.Χ. αιώνα, η ακμή του τοποθετείται βιβλιογραφικά περίπου του 176 μ.Χ., εποχή ευνοϊκή για τα γράμματα και την φιλοσοφία καθώς είναι το τελευταίο στάδιο της βασιλείας του Μάρκου Αυρηλίου(161-180μ.Χ.), πιθανόν ένεκα τούτου παρατηρούνται και στοιχεία στωικισμού στη διδασκαλία του Αττικού, παρότι ο φιλόσοφος ήταν σφόδρα αντίθετος με το πνεύμα του εκλεκτικισμού και του συγκρητισμού που επικρατούσε εκείνη την περίοδο.
Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι φιλοσοφικές θέσεις του Αττικού ως προς την απόπειρά του να αποδείξει την μη εναρμόνιση Πλάτωνος και Αριστοτέλους διότι ο τελευταίος αναίρει σε μυριάδες σημεία τα πλατωνικά δόγματα. Ο Αττικός διαιρεί την πλατωνική φιλοσοφία στα τρία μέρη με τις ακόλουθες ιδιότητες όπου αμφότερα δεικνύονται εναργώς στον κάτωθι πίνακα:
| Μέρη φιλοσοφίας | Ιδιότητες |
| Ηθικό | Κατασκευή αγαθών ανθρώπων με αποτέλεσμα την αρμονία στην κοινωνία και το πολίτευμα |
| Φυσικό | Γνώσις των θείων πραγμάτων που αποτελούν τις αρχές και τις αιτίες |
| Λογικό | Διάκρισις και γνωριμία ανάμεσα στα άλλα δύο μέρη |
Ο Αττικός έχοντας πνεύμα ευνοϊκό προς τα πλατωνικά δόγματα διακρίνει διαφορές Πλάτωνος και Αριστοτέλους:
- Ως προς το τέλος.
Ο Αριστοτέλης θεωρούσε ότι η αρετή δεν μπορεί από μόνη της να οδηγήσει τους ανθρώπους στην ευδαιμονία, ενώ ο Πλάτων διακήρυττε ότι ο πιο δίκαιος είναι ο πιο ευδαίμων. Τα τέλος της Πλατωνικής αρετολογίας είναι η ανέλιξη της ψυχής των νέων στο θείο προσοικειώνοντας το αγαθό με την αρετή ενώ η Αριστοτελική αρετή είναι πολιτική και άγει τους ανθρώπους στην ενθαδική κοινωνικοποίηση. Η αρετή από μόνη της κατά τον Αριστοτέλη δεν αποτελεί την οδό στην ευδαιμονία αν δεν συνδυαστεί με το κάλλος, την υγιεία, την δόξα, τα πλούτη και το γένος γι’ αυτό είναι όπως λέει ο Αττικός σαν τα φύλλα των δένδρων του Ομήρου1, δηλαδή μικρή, ολιγόχρονη και κυκλική ως προς το χρόνο. Ο Πλάτων ανάγοντας την αρετή στο θείο γένος, ορμώμενος από αυτές τις αρχές, έλεγε ότι είναι κάτι άλκιμο και πάγκαλο που δεν δύναται να εξασθενίσει, τουναντίον μένει ακέραιη ακόμα και αν το σώμα βασανιστεί, φυλακισθεί, τυφλωθεί με αναμμένα δαυλιά και ανασκολοπιστεί2.
- Ως προς την Πρόνοια
Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης ,σύμφωνα με τον Αττικό , κατά κάποιο τρόπο ομογνωμεί με τον Επίκουρο με μια μικρή διαφορά η οποία έγκειται στο ότι ο δεύτερος τους απομακρύνει από τα ανθρώπινα αποφεύγοντας να ομιλήσει για την μεριμνησία τους ενώ ο πρώτος τους θεωρεί θεατές των ανθρωπίνων πραγμάτων περιορίζοντας την θεία ενέργεια μέχρι τη σελήνη αποκλείοντας ρητά και κατηγορηματικά την αντανάκλασή της στον υποσελήνιο τόπο. Ο Πλάτων παρουσιάζοντας τους ανθρώπους ως κτήματα θεών και δαιμόνων3 , αποδέχεται με ενάργεια και ευκρίνεια την βασιλεία της Πρόνοιας επί του γίγνεσθαι και την διαρκή απορροή του θείου ή οποία υποστασιοποιεί την πραγματικότητα. Εξ αυτού ενδεχομένως αρύει ο Πλωτίνος την θεωρία των απορροών εκ του Ενός.
- Ως προς τον γεννητό χαρακτήρα του κόσμου
Εδώ ο Αττικός παίρνοντας κατά γράμμα, όπως και ο Πλούταρχος, την θέση του Τιμαίου φρονεί ότι ο κόσμος είναι γεννητός. Σε αυτό το μέρος του λόγου πιθανόν να υπάρχει σκόπιμη παρερμηνεία του Πλάτωνος από τον Ευσέβιο, ο οποίος στην προσπάθειά του να βρει σύμμαχο του Μωυσέως εναντίον του Αριστοτέλους, θεωρώντας ως μορφοποιητικό αίτιο της άτακτης ύλης μια κακοποιό ψυχή, θέση σαφώς αντιπλατωνική καθώς οντολογικά η ψυχή ως γέννημα του Δημιουργού θεού δεν δύναται να αποτελεί αιτία του κακού διότι σε αυτή την περίπτωση θα πρέπει να είναι κακός και ο δημιουργός της, πράγμα άτοπο.
- Ως προς την πέμπτη ουσία των σωμάτων – Αιθέρας
Σε αυτή την περίπτωση ή ο Αττικός ή ο Ευσέβιος κάνει ακριβώς ό,τι προηγουμένως, αφού όπως είναι γνωστό από την Επινομίδα, ο Πλάτων δέχεται την ύπαρξη του αιθέρα4 ως πέμπτου στοιχείου.
- Ως προς την θεωρία περί των ουρανίων
Ο Αττικός αναδεικνύει τις διαφορές περί των στοιχείων, της κινήσεως, της βραδύτητος και του τάχους των ουρανίων σωμάτων αντιπαραβάλλοντας κυρίως τα έργα Τίμαιος και Περί ουρανού εκθέτοντας την ανομοιότητα των δύο αντιλήψεων εν σχέσει με τον κόσμο.
- Ως προς την αθανασία και την ουσία της ψυχής
Παραθέτοντας τις δύο θεωρίες περί ψυχής, ο Αττικός αναφέρει πως ο Πλάτων θέλοντας να αποδείξει την αιώνια φύση της ψυχής λέγει ότι ο νους δεν δύναται να υπάρχει άνευ της ψυχής εν αντιθέσει με τον Αριστοτέλη που χωρίζει την ψυχή από το νου τονίζοντας την ανωτερότητα του δευτέρου. Στον Πλάτωνα ψυχή και νους είναι αΐδιες οντολογικά υπάρξεις, τουναντίον ο Αριστοτέλης απορρήγνυε το νου από την ψυχή δεχόμενος συγχρόνως της αιωνιότητα του πρώτου. Στο κοσμολογικό σύστημα του Πλάτωνος, σύμφωνα με τον Αττικό, η ψυχή διακοσμεί και διοικεί τα πάντα ενώ η φύση λογίζεται ως έλλογη ψυχή. Στην αντίπερα όχθη βρίσκεται ο Αριστοτέλης όπου κυρίαρχο μέρος αποτελεί η φύση και όχι η ψυχή, επί του προκειμένου η φύση καθίσταται ρυθμιστής και διοικητής της επίγειας πραγματικότητας.
- Ως προς τις πλατωνικές ιδέες
Ενταύθα ο Αττικός περιορίζεται στην κατακριτική διάθεση της θέσεως του Αριστοτέλους επί των Ιδεών άνευ περαιτέρω αναπτύξεως των επιχειρημάτων του φιλοσόφου. Σε αυτό το μέρος ο Αττικός δράττεται της ευκαιρίας να επαινέσει τον Πλάτωνα και την ανωτερότητα των δογμάτων του έναντι κάθε προηγούμενου διανοητού.
Παρά την προσπάθεια του Αττικού να διατηρήσει αμιγή τα πλατωνικά δόγματα, δεν απέφυγε την διαφοροποίηση σε καίρια σημεία. Ο Αττικός ταυτίζει τον δημιουργό κατευθείαν με το Αγαθό ενώ στον Πλάτωνα αγαθός και όχι « το Αγαθό » αποκαλείται ο δημιουργός και ονομάζεται νους, ο οποίος βρίσκεται στη δεύτερη υπόσταση5, το Αγαθό όμως αποτελώντας αίτιο απάσης ουσίας βρίσκεται επέκεινα του Όντος6 . Κοσμολογικά ο Αττικός είναι του αξιώματος της γενέσεως του κόσμου από τον χρόνο7 βάσει κάποιου υποδείγματος που υπάρχει πάντα, όπως υπήρχε η άτακτη ύλη και η κακοποιός ψυχή οι οποίες αμφότερες επιγενομένης της κοσμοποιίας από τον δημιουργό μεταπλάστηκαν σε τακτική και ρυθμιζόμενη κυκλική κίνηση μετέχοντας στο είδος ενώ η δεύτερη έλαβε νου και έγινε έμφρων ένεκα της παρουσίας του. Έχοντας θεμελιώσει την θέση της υποστάσεως του χρόνου προ του κόσμου προσθέτει την ύπαρξη δύο χρόνων, τον έναν ανήκοντα στον κόσμο και τον έτερο στην χαοτική κίνηση εκ της οποίας εδημιουργήθη ο κόσμος.
Από την βιβλιογραφία γνωρίζουμε ότι ο Αττικός είχε γράψει ένα υπόμνημα στον Φαίδρο του Πλάτωνος όπου ανέλυε την ουσία και τις ιδιότητες της ψυχής, δεν έχουμε την τύχη να έχει σωθεί αλλά πιθανολογείται ότι αναφερόταν στον κρατήρα του Τιμαίου του Πλάτωνος8 στον οποίο ο δημιουργός είχε κατασκευάσει την ψυχή του παντός.
1 οἵη περ φύλλων γενεή, τοίη δὲ καὶ ἀνδρῶν.
φύλλα τὰ μὲν τ’ ἄνεμος χαμάδις χέει, ἄλλα δὲ
θ’ ὕλη τηλεθόωσα φύει, ἔαρος δ’ ἐπιγίγνεται ὥρῃ·
ὥς ἀνδρῶν γενεὴ ἡ μὲν φύει ἡ δ’ ἀπολήγει. (ΟΜΗΡΟΥ ΙΛΙΑΔΑ , Ζ 146-149)
2 Πολιτεία 361e4-362a2
3 Νόμοι 902b8, 906a8
4 Επινομίς 902c6-7, 984b6
5 Ο Νους βρίσκεται μετά του Ενός(Α΄ υπόσταση) και προ της ψυχής(Γ΄ υπόσταση)
6 Πολιτεία 509b6-10
7 Η παρερμηνεία της εκφράσεως μέσα στο χρόνο στον Πλάτωνα έχει αιτιακή και όχι χρονική σχέση. Αυτό σημαίνει ότι το πρεσβύτερο και νεώτερο στο χρόνο σχετίζονται με την απόσταση που έχουν από τον δημιουργό.
8 Τίμαιος 41d4
